زمین تسلیم برداشت بی رویه آب شد:
یزد در خود فرو می رود/ ۴۵ شهر و روستا در معرض تهدید فروچاله ها
سمیه گلابگیریان: طبق مطالعات صورت گرفته در استان‌هایی مانند کرمان، یزد، خراسان جنوبی، هرمزگان، همدان، خراسان رضوی، فارس، مرکزی، قم و سمنان، وابستگی به آب‌های زیرزمینی نسبت به دیگر استان‌های کشور به مراتب بدتر است. در این استان‌ها بیش از ۷۵ درصد از آب مصرفی از آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود که یکی از پیامدهای آن افت سفره‌های زیرزمینی آب و فرونشست زمین و ایجاد فروچاله‌ها است.
فرونشست زمین امروز به یکی از بحران‌های طبیعی تبدیل شده و می‌توان از آن به عنوان تهدیدی جدی برای زمین یاد کرد، تهدیدی که نه فقط دشت‌ها بلکه شهرها و روستاها و حتی آثار تاریخی موجود در آنها را نیز تهدید می‌کند.
مدیرکل مدیریت بحران استان یزد در این باره به خبرنگار مهر گفت: یزد یکی از استان‌هایی است که با مسئله فرونشست و فروچاله روبروست. با توجه به مطالعات به دست آمده، در کنار کاهش نزولات جوی، افزایش برداشت‌های بی رویه یکی از عوامل اصلی این رویداد است به طوری که در سال‌های اخیر میزان چاه‌های غیرمجاز حفر شده به شدت افزایش یافته و میزان برداشت آب به حداکثر خود رسیده در نتیجه در اثر بهره‌برداری بیش از ظرفیت آبخوان، کاهش بلندمدت سطح آب زیرزمینی اتفاق می‌افتد و این اقدام نیز می‌تواند منجر به تخلیه آب از خلل و فرج لایه‌های زیرسطحی زمین شود که به صورت فرونشست زمین و یا فروچاله ظاهر می‌شود.
محمدعلی ملک زاده ادامه داد: در برخی از لایه‌های آهکی و مشابه آن، افت شدید سطح آب زیرزمینی باعث وقوع فروچاله در سطح زمین می‌شود. در حال حاضر دشت یزد - اردکان از جمله دشت‌های شاخص استان است که با این چالش روبروست.
مدیرکل مدیریت بحران استان یزد گفت: این دشت با فرونشست قابل توجه زمین در سال‌های اخیر از جمله در منطقه رستاق روبرو بوده و همچنین تحقیقات علمی حاکی از فرونشست زمین در دشت یزد - اردکان به دلیل افت سطح آب زیرزمینی است.
وی افزود: دشت ابرکوه نیز با حدود ۳۰ تا ۴۰ مورد فروچاله و منطقه شمش- بهادران از دیگر دشت‌های مطرح استان هستند که به این پدیده دچار شده اند. وقوع فروچاله و فرونشست باعث شده این دشت‌ها جزو دشت‌های ممنوعه بحرانی در خصوص بهره برداری از منابع آب زیرزمینی مشخص شوند.
بیشترین فرونشست‌های زمین در استان یزد
مدیرکل مدیریت بحران استان یزد درباره بیشترین فرونشست زمین در استان، این پدیده را مربوط به شهرستان‌های یزد، میبد و اردکان عنوان کرد که در نتیجه مطالعاتی که بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۹ محدوده تحت تأثیر فرونشست را بررسی کرده، به دست آمده است.
وی افزود: بر اساس نتایج این مطالعات، این شهرستان‌ها حدود ۵۰۰ کیلومتر مربع و دارای بیشترین نرخ فرونشست در سال هستند که شامل هفت شهر میبد، اردکان، اشکذر، بفروئیه، زارچ، شاهدیه و احمدآباد هستند.
ملک زاده ادامه داد: این محدوده همچنین ۳۸ روستا و مرکز جمعیتی از جمله روستاهای با بیشترین جمعیت به ترتیب شامل روستاهای دهنو، ترک آباد، محمدآباد، رکن آباد، مزرعه بیده را نیز در بر می‌گیرد.
دلایل ایجاد فرونشست‌ها
مدیرکل مدیریت بحران استان یزد اظهار کرد: بنا به تعریف یونسکو فرونشست عبارت است از فروریزش و یا نشست سطح زمین که به علت‌های متفاوت در مقیاس بزرگ روی می‌دهد. به طور معمول این اصطلاح برای حرکت قائم رو به پایین به کار می‌رود. پدیده فرونشست زمین، فروریزش یا نشست رو به پایین سطح زمین است که می‌تواند دارای جابه‌جایی افقی کم باشد.
ملک زاده با بیان اینکه سابقه فرونشست زمین در ایران به بیش از ۴۰ سال می‌رسد، بیان کرد: فرونشست در اکثر دشت‌ها و آبخوان‌های ایران رخ داده و گزارش شده است. به طور کلی می‌توان گفت که همه دشت‌های ایران مسلماً با فرونشست زمین مواجه شده‌اند.
نقش عوامل انسانی در ایجاد فرونشست‌ها
مدیرکل مدیریت بحران استان یزد تصریح کرد: فرونشست ناشی از فرآیندهای طبیعی به فرونشست در اثر فعالیت‌های تکتونیکی، انحالل سنگ‌ها، فوران‌های آتش فشانی، آب شدگی یخ‌ها، تراکم رسوبات عمیق و دیگر فرآیندهای طبیعی تقسیم می‌شود.
وی ادامه داد: از طرفی فعالیت‌های انسانی می‌تواند فرونشست‌های سریع و جدی تری را القا کند و به طورکلی شامل فرونشست در اثر برداشت بی رویه سیالات و معدن کاری می‌شود که این فرونشست‌ها ناشی از تعامل انسان و محیط زمین شناسی موجود است که همه این موارد را در استان شاهد هستیم.
ایجاد کانون‌های گرد و غبار در استان
ملک زاده درباره مناطق مستعد فرونشست گفت: نرخ فرونشست در بسیاری از مناطق مستعد در حال گسترش است. فرونشست در ایران به دلیل برداشت بی رویه آب‌های زیرزمینی بوده و نتیجه آن کمبود آب و تبدیل بسیاری از دشت‌ها به کانون‌های گردوغبار به ویژه در استان یزد است.
وی اضافه کرد: برداشت بیرویه از منابع آب زیرزمینی کشور موجب شده که میزان افت سالیانه سطح آب سفره‌های زیرزمینی در اغلب دشت‌ها ی کشور به حد بحرانی برسد.وقتی حجم آب کاهش می‌یابد منافذی بین لایه‌های خاک ایجاد می‌شود که به دلیل سنگینی لایه‌های بالایی، آرام آرام این منافذ پر می‌شود و به مرور که این یک دهم سانتیمتر جابه‌جایی در لایه‌ها به سطح زمین می‌رسد، می‌تواند از عمق ۲۰۰ متری تا سطح زمین منجر به ایجاد نشست ۵۰ سانتیمتری هم بشود
مدیرکل مدیریت بحران استان یزد اظهار کرد: در بین عوامل مؤثر در ایجاد فرونشست، به نظر می‌رسد که برداشت بی ش ازحد مجاز از منابع آب زیرزمینی، ضخامت لایه رسوبی و ویژگی‌های مهندسی رسوبات، عوامل اصلی ایجاد فرونشست در بیشتر دشت‌ها ی ایران و استان یزد به شمار می‌روند.
وی تاکید کرد: وقتی حجم آب کاهش می‌یابد منافذی بین لایه‌های خاک ایجاد می‌شود که به دلیل سنگینی لایه‌های بالایی آرام آرام این منافذ پر می‌شود و به مرور که این یک دهم سانتیمتر جابه‌جایی در لایه‌ها به سطح زمین می‌رسد که می‌تواند از عمق ۲۰۰ متری تا سطح زمین منجر به ایجاد نشست ۵۰ سانتیمتری هم بشود.
ملک‌زاده گفت: اگر پدیده فرونشست به صورت نامتقارن باشد و حتی در فاصله ۲۰ متری از یک سازه هم باشد باعث کج شدن ساختمان‌ها می‌شود و ممکن است با ادامه یافتن باعث تخریب سازه‌ها نیز بشود.
مدیرکل مدیریت بحران استان یزد یکی از عوارض پدیده فرونشست را ایجاد اختلال در ذخیره سازی آب در سفره‌های زیرزمینی عنوان کرد و افزود: به دنبال کم شدن حجم مخزن و شکست لایه‌ها خاک و پر شدن منافذ رسوب آب به لایه‌های پایینی با مشکل مواجه می‌شود.
ایجاد اختلال در ذخیره سازی آب در سفره
ملک زاده ادامه داد: به این ترتیب دیگر آب برای ذخیره به مخزن‌های زیرزمینی نمی‌رسد که خطر این پدیده به مراتب بالاتر از خطر تخریب سازه هاست چرا که برای یک عمر سفره‌های زیرزمینی را از دست می‌دهیم.ملک زاده گفت: گاهی اوقات این فرونشست‌ها راه نفوذ آب‌های زیرزمینی را می‌بندد و قنات‌ها را خشک می‌کند و در نتیجه کشاورزی تعطیل و روستاها خالی از جمعیت می‌شود.
وی بیان کرد: در چنین شرایطی در زیرزمین لوله‌های گاز، فاضلاب، آب و بر روی سطح زمین المان‌ها ی شهری چون سازه‌های مسکونی و اداری و جاده و ریل وجود دارد، آسیب پذیر و گسیخته می‌شوند و از بین می‌روند.
عدم کاهش برداشت از سفره‌های زیرزمینی استان
مدیر کل مدیریت بحران استان یزد با بیان اینکه پدیده فرونشست علاوه بر آنکه زیرساختهای شهری را نابود می‌کند، دشت‌ها را نیز از بین می‌برد، افزود: آب‌های زیرزمینی که میان ماسه‌ها و لایه‌های خاک قرار دارد، از دل زمین به بیرون کشیده شده و مصرف می‌شود.
وی با بیان اینکه در میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی کشور از جمله استان یزد هنوز کاهشی شکل نگرفته است، افزود: این در حالی است که در سال ۸۴ هشدارها داده شد که پدیده فرونشست مانند زلزله نیست که آثار آن قابل رؤیت باشد، و بتوان آن را مدیریت کرد، بلکه وقتی آثار آن مشاهده می‌شود، پدیده تمام شده است و اکنون زمانی است که حتی یک روز اضافه برداشت از آبخوان‌ها ی استان، فاجعه بسیار بزرگی برای آیندگان رقم خواهد زد.امروز دشت‌هایی که شکاف برداشته یا در آن فرو چاله اتفاق افتاده، ثمره برداشت بی حاصلی است که در ۱۰ تا ۲۰ سال گذشته به دشت‌ها تحمیل شده و هیچ نتیجه اقتصادی جدی نیز در کشور شکل نداده است
ملک زاده گفت: امروز دشت‌هایی که شکاف برداشته یا در آن فرو چاله اتفاق افتاده، ثمره برداشت بی حاصلی است که در ۱۰ تا ۲۰ سال گذشته به دشت‌ها تحمیل شده و هیچ نتیجه اقتصادی جدی نیز در کشور شکل نداده است.
وی با اشاره به اخطار یونسکو درباره فرونشست زمین در مراکز شهری به دلیل کشاورزی ناپایدار و استخراج آب‌های زیرزمینی گفت: بر اساس این هشدار در سال ۲۰۴۰ فرونشست زمین، زندگی بیش ا ز ۱۹ درصد از جمعیت جهان را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
مدیرکل مدیریت بحران استان یزد با بیان اینکه غالباً نشست زمین و پیامدهای ناشی از آن در دشت‌ها و نواحی خالی از سکنه چندان مورد توجه مسئولین قرار نمی‌گیرد، افزود: زمانی که این پدیده به بافت‌های مسکونی و مناطق شهری نفوذ می‌کند، موضوع مورد توجه مسئولان و مدیران شهر ی واقع می‌شود غافل از اینکه نشست زمین تهدیدی بلندمدت و خطری بسیار جدی برای زندگی شهری و سلامت مردم است.
آثار تاریخی شهر جهانی در معرض تهدید
وی، نرخ فرونشست زمین در ایران را به دلیل موقعیت جغرافیایی، تغییرات اقلیمی، تراکم جمعیت بالا و سو مدیریت منابع آبی، را بالا و در جایگاه چهارم جهان عنوان کرد و گفت: آسیب‌های ناشی از این پدیده در بناهای تاریخی و میراث‌های فرهنگی کشور جبران ناپذیر است که به تبع بناهای تاریخی شهر جهانی یزد را نیز تهدید می‌کند.
ملک زاده گفت: در جوامعی که مردم با کاهش منابع آبی و فرونشست‌های زمین به عنوان تهدیدی طولانی مدت روبه‌رو می‌شوند، همزمان با از بین رفتن سلامت زمین و پایداری آن و بحران‌های آب و هوایی نظیر طوفان‌های شن و گرد و خاک، خشک شدن پوشش‌های بومی منطقه و از بین رفتن زیست بوم‌ها، معیشت‌های محلی وابسته به زمین نظیر کشاورزی و دامداری و توریسم تدریجاً تضعیف و نهایتاً از بین می‌روند.
راهکارهای استان برای جلوگیری از فرونشست‌ها
مدیرکل مدیریت بحران استان یزد با تاکید بر اینکه امروز هم برای مقابله با مخاطره فرونشست دیر است، ۱۰ راهکار و اقدام مدیریتی استان برای کاهش آسیب پذیری فرونشست را بیان کرد.
وی از تهیه نقشه گسل‌های استان و مشخص کردن میزان جابجایی و موقعیت آنها، تهیه نقشه پهنه بندی فرونشست برای تعیین میزان پوشش پهنه بندی فرونشست دشت‌های استان از کشور، زون بندی مناطق تحت تأثیر فرونشست برای تعیین زون های دارای خطر با شاخص میزان و درصد فرونشست در مناطق شهری و زیربنایی از سوی سازمان زمین شناسی با همکاری وزارت کشور سازمان مدیریت و برنامه ریزی و سازمان مدیریت بحران خبر داد.
ملک زاده از دیگر راهکارها را مشخص کردن چاه‌های مجاز و غیر مجاز و کنترل دبی مصرفی و جلوگیری از حفر چاه‌های غیر مجاز توسط شرکت آب منطقه‌ای و بررسی کیفیت زیرساختهای شهری در روبرویی با پدیده فرونشست جهت دور کردن سازه‌های زیربنایی و خدماتی اعم از لوله کشی‌های آب و گاز و تأسیسات برق از نقاط پرخطر با محوریت وزارت نیرو نام برد.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری یزد ادامه داد: بررسی وضعیت کشت محصولات کشاورزی و تغییر نوع کشت با توجه به محدودیت منابع آبی و نظارت بر کشاورزی در مناطق بی آب دارای سابقه خطر فرونشست توسط سازمان جهاد کشاورزی و با هدف کاهش مصرف آب‌های زیر زمینی و بررسی وضعیت قنات‌ها و جلوگیری از انسداد و از بین رفتن آنها توسط سازمان جهاد کشاورزی از دیگر راهکارهای مدیریت بحران استان در مواجهه با فرونشست‌ها است.
ملک زاده گفت: تولید محتوا و برنامه‌های آموزشی در راستای فرهنگ سازی کاهش مصرف آب و حفظ زمین برای آیندگان توسط صدا و سیما و رسانه‌های محلی نیز از اولویت‌های استان برای جلوگیری از افزایش فرونشست است.
وی با بیان اینکه این موارد در ستاد مدیریت بحران استان در حال بحث است و نشست‌هایی برای رفع آن در دستور کار این ستاد قرار دارد، بر ضرورت مدیریت منابع آبی و کاهش برداشت‌ها برای افزایش فرونشست‌های آینده تاکید کرد.
برداشت ۹۱ درصدی آب مصرفی یزدی‌ها از منابع زیرزمینی
در کشور به صورت سالانه نزدیک به ۹۸ میلیارد مترمکعب آب مصرف می‌شود که از این بین ۵۵ درصد توسط منابع زیرزمینی و ۴۵ درصد دیگر توسط منابع آب سطحی تأمین می‌شود البته توزیع استانی برداشت آب زیرزمینی در استان‌های مختلف کشور به یک اندازه نیست.
بررسی‌ها نشان می‌دهد در برخی استان‌ها سهم منابع زیرزمینی در تأمین آب مورد استفاده به شدت افزایش یافته است. به عنوان نمونه در استان کرمان حدود ۹۳ درصد از آب مصرفی از طریق چاه‌های زیرزمینی تأمین و در استان یزد نیز حدوداً ۹۱ درصد از آب مصرفی از آب‌های زیرزمینی برداشت می‌شود.
به طور کلی در ۲۱ استان کشور بیش از ۵۰ درصد از آب مصرفی از منابع زیرزمینی برداشت می‌شود، وضعیتی که در آن قرار داریم و طی یک روند صعودی سبب شده است تا اکنون با رقمی معادل ۱۴۳ میلیارد مترمکعب کسری تجمعی آب زیرزمینی رو به رو باشیم و این روند موجب پایین رفتن سطح آب در آبخوان‌ها و در نتیجه برداشت آب از قسمت‌های عمیق‌تر شده است.
۷۰ درصد استان‌ها درگیر این مساله شده‌اند که با کنترل برداشت منابع آب‌های زیرزمینی می‌توان این مساله را مدیریت کرد. اکنون از ۶۰۹ محدوده مطالعاتی آب‌های زیرزمینی ۴۱۴ محدوده وارد نقطه بحران شده‌اند بنابراین زمانی که موضوع آب مطرح می‌شود دو مساله حکمرانی آب‌های سطحی و تعادل آن با حکمرانی آب‌های زیرزمینی مورد توجه قرار می‌گیرد.
در برخی از بخش‌ها میزان برداشت آب‌های زیرزمینی بیشتر بوده و با شرایط بحرانی‌تری مواجه هستیم، اکنون در دشت‌های استان‌های مشهد، تهران، قزوین، کرج، فارس، اصفهان، کرمان، یزد و به طور کلی ۷۰ درصد استان‌ها با موضوع فرونشست مواجه هستیم.
